Grodzisko w Niewiadomej, nazywane przez okolicznych mieszkańców „Wały”, położone jest na krawędzi prawego brzegu doliny rzeki Cetyni, między zabudowaniami wsi Grodzisk i Niewiadoma. Od strony południowej bezpośrednio do wałów przylega współczesna droga, łącząca miejscowości Niewiadoma i Grodzisk. Gród powstał na miejscu osady łużyckiej z IV-V okresu epoki brązu i osady wczesnośredniowiecznej z końca VI-VII w. Był kilkakrotnie przebudowywany i powiększany. Wymiary grodziska z XI w. wynoszą 250 x 230m. Ślady kolejnych faz zabudowy czytelne są w konstrukcjach wałów, których podwójna linia nadal jest wyraźnie widoczna w terenie. Potężne wały, liczące u podstawy nawet do 12m rozpiętości, rozdzielone są fosą o szerokości 8m. Najsilniejsze umocnienia znajdowały się od strony wschodniej, która nie była chroniona w sposób naturalny. Wejście do grodu usytuowane było po stronie południowej. Wokół grodziska zlokalizowane są liczne osady otwarte.

Ochrona konserwatorska
Grodzisko w Niewiadomej, stan. nr AZP 51-78/2 (w miejscowości nr 2) zostało objęte ochroną konserwatorską na mocy wpisu do rejestru zabytków z dnia 26 marca 1960 r. pod numerem 48/241.

Historia badań
W literaturze po raz pierwszy o grodzisku w Niewiadomej wspomina B. Podczaszyński, który prowadził tam badania. Sporządził on notatkę z informacją o grodzisku i cmentarzysku położonych w dobrach Grodzisk, która zachowała się w archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Po raz pierwszy badania na cmentarzysku prowadzone były w 1878 r. przez B. Eichlera, który odkrył trzy groby w obstawach kamiennych. W roku 1880 badania na cmentarzysku kontynuował T. Łaniewski odsłaniając cztery kolejne groby. Badania na szerszą skalę prowadził w latach 1914-1918 K. Stołyhwo – materiał kostny pozyskany przez niego z ok. 50 pochówków został częściowo opracowany przez R. Jakimowicza, natomiast pozostałe zabytki doczekały się opracowania dopiero po II wojnie światowej. Podjęła się tego K. Musianowicz. Systematyczne wykopaliska na terenie kompleksu osadniczego w Niewiadomej prowadzone były w latach 1968-1977 przez Zespół Badań nad Polskim Średniowieczem pod kierownictwem prof. M. Miśkiewicz. W latach 1969, ,1970, 1972, 1973 badania na cmentarzysku kontynuowała M. Miśkiewicz odkrywając 18 kolejnych pochówków. W latach 1968 oraz 1974-1977 trwały prace wykopaliskowe na grodzisku, a w latach 1971 – 1975 badano kolejne osady. W roku 1999 i 2003 na osadzie przylegającej do grodziska od strony wschodniej i południowo-wschodniej (stan. nr 2) Instytut Archeologii UW pod kierownictwem Elżbiety Roszyk na zlecenie WUOZ Delegatura w Siedlcach, przeprowadził badania o charakterze ratowniczym, gdyż na terenie stanowiska, w jego części zachodniej funkcjonowała dzika piaśnica.

Wyniki badań archeologicznych
W wyniku wielosezonowych badań wykopaliskowych stwierdzono, że gród powstał na miejscu osady łużyckiej i osady wczesnośredniowiecznej z końca VI-VII w. Był kilkakrotnie przebudowywany i powiększany, co znajduje swoje odzwierciedlenie w nawarstwieniach konstrukcji wałowych. Z funkcjonowaniem grodu związane były pobliskie osady datowane na VII- VIII w. W ostatniej fazie powstało cmentarzysko w grobami w obstawie kamiennej.
Grodzisko było badane w latach 1968, 1974 oraz 1976. Założono wykopy sondażowe o powierzchni ponad 8 arów przecinające majdan, wały i fosy grodziska. Pozwoliło to na ustalenie faz zasiedlenia i rozbudowy obiektu oraz odtworzenie konstrukcji wałów obronnych, jak również charakteru zabudowy grodziska.
W pierwszej fazie gród najprawdopodobniej nie był zamieszkany, pełnił jedynie funkcję obronną dla mieszkańców okolicznych osad otwartych w sytuacji zagrożenia, o czym świadczy brak bardziej intensywnych śladów osadniczych. Ślady użytkowania grodziska w tej fazie uchwytne są na terenie wysuniętej najbardziej na zachód części cypla bronionej przez fosę o szerokości ok. 2,5 m i głębokości zachowanej do ponad 1 m.
W drugiej fazie prowadzono intensywną działalność fortyfikacyjną – zniwelowano powierzchnię starego grodu, zasypano fosę od strony pól i powiększono majdan. Wymiary tego grodziska wynosiły 175 m x 140 m. Gród otoczony był potężnymi wałami, szczególnie od strony wschodniej pozbawionej naturalnych walorów obronnych. Tutaj istniał podwójny wał oddzielony dwoma fosami od wału okalającego. Wały wzniesiono w konstrukcji rusztowej, po kolejnym pożarze szczyt wału podwyższono kamieniami, a całość oblepiono od zewnątrz gliną. U podstawy wału znajdowała się wzmocniona pojedynczymi kamieniami ława. Wejście na gród znajdowało się po stronie południowej i miało szerokość ok. 2 m. W badanych nawarstwieniach widoczne są ślady wielokrotnych pożarów. Osadnictwo skupiało się na wysuniętym ku rzece cyplu. Podczas badań odkryto relikty budynków o konstrukcji zrębowej, w nich zaś paleniska układane z kamieni polnych, relikty podłogi z dranic oraz ślady pożarów. Na grodzisku odkryto też prymitywny piec, wiązany przez badaczy z hutnictwem żelaza.

Kres funkcjonowania grodu nastąpił w XII wieku. Badacze wiążą go z najazdem Jaćwingów oraz z walkami toczonymi o te tereny pomiędzy książętami polskimi i ruskimi. Inna teoria wskazuje na stopniowe oddalanie się szlaków handlowych i wydarzeń politycznych.

Datowanie
Odsłonięte podczas badań nawarstwienia kulturowe oraz pozyskany materiał zabytkowy pozwoliły ustalić okres użytkowania grodziska w Niewiadomej na VII, XI - XII w.
Oprac. A. Byszewska, A. Niemirka

tekst za: Narodowy Instytut Dziedzictwa

(na licencji CREATIVE COMMONS - Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska)

źródło  http://e-zabytek.nid.pl/Zabytek/szczegoly.php?ID=142